Osmanlı hükümdarlarından Sultan II. Mahmut’un, 1831 yılında başlattığı sivil idârî yapılanma, Sultan Abdülmecid’in yayımlattığı Gülhane Hattı Hümâyûnu ve İslahat Fermanı ile genişletilerek ve de geliştirilerek Sultan Abdülaziz döneminde 1870 yılına gelinmiştir.
Bu yıl içinde : “İdâre-i Umûmiye-i Vilâyet Nizamnâmesi” çıkarılarak
ve de uygulamaya konularak sivil yönetim birimleri yeni baştan düzenlenmiş ve vilâyetler, livâlara/ sancaklara; Sancaklar/Livâlar, kazalara; kazalar, nahiyelere ve nahiyeler de köylere ayrılmıştır.
1870 yılı itibariyle Bursa vilayeti: İnegöl - Yenişehir - İznik Orhangazi / Pazarköy, Gemlik – Mudanya - Tirilya Karacabey / Mihaliç Mustafakemalpaşa / Kirmastî ve Orhaneli / Atronos kazalarından oluşmuştur.
Bir evvelki bahiste görüldüğü üzere bu devrin İnegöl’e yansıması, Sultan
Abdülmecid devrinde “Emlâk-ı Şâhâne Binası”nın inşa edilmesi şeklinde olmuştur.Sultan Abdülaziz devrinde ise Av Köşkü ile Sarı Camii’nin inşa edilmesi ve Çitli Maden Suyu’nun işletmeye açılması tarzında olmuştur.
Sultan II. Abdülhamit devrine gelince bu dönemde İshak Paşa ve Cuma camileri, mimarî açıdan geniş tadilat yapılarak onarılmıştır. Osmanlı’nın simgesel ağacı olan çınar ağaçları ile İnegöl’ün cadde ve meydanları süslenmiştir.
1885 yılında İnegöl, idarî yönden, Bursa’dan ayrılarak Bilecik’e bağlanmıştır. Söz konusu idarî yönetim bağlılığı, 1926 yılına kadar 41 yıl devam etmiştir.
1305/1877 yılında İnegöl Belediye başkanı Sadıkzâde Süleyman Ağa tarafından günümüzdeki Kapalı Belediye Çarşısı ile yeni belediye binası inşa edilerek hizmete açılmıştır.
İttihat ve Terakkî Partisi’nin devlete hakim olduğu yıllardan itibaren İnegöl, nüfus kesafeti bakımından süratle büyümüş ise de coğrafi alan itibariyle küçülmüştür.
Şöyle ki: Evliya Çelebi Seyehatnâmesi’nde İnegöl’e bağlı olduğunu gördüğümüz Aksu ve çevresindeki yerleşim alanları, İnegöl’den koparılmıştır.
1865 yılında İnegöl’ün bir nahiyesi olarak kurulmuş olan Domaniç, 48 köyü ile birlikte, 1931 yılında İnegöl’den ayrılmıştır.
Bozöyük ile İnegöl arasında Sınır Beli’ni oluşturan Tekke-Aksu ve Çeşmesâr
köyleri de 1912’de İnegöl’den ayrılmıştır. İnegöl’den son ayrılan iki köy ise Hamitâbât / Bozçarmut Köyü ile Üçler / Güzelyurt köyü olmuştur.
Buna karşın Gökbağ / Karahasanlar Köyü, Bilecik’ten ayrılarak İnegöl’e
bağlandığı gibi Dömez, Bayramşah ve Sungurpaşa / Koçi köyleri de Yenişehir’den ayrılarak İnegöl’e bağlanmıştır. Diğer yandan 1865 yılında nahiye olan Kefere Yenicesi, nahiye olmaktan çıkarılmış ve köy statüsüne sokularak sadece “Yenice” ismiyle anılmaya başlanmıştır.
Buradaki nahiye merkezi, “Uzunbarış” adı altında birleştirilmiş olan Mezit ve
İslahiye köylerine nakledilmiştir. Ancak buradaki nahiye merkezi, uzun süre Mezit ve İslâhiye’de kalmamış, devletçe görülen idârî lüzum üzerine, nahiye merkezi, bu kerre Tahtaköprü’ye aktarılmıştır.
RECEP AKAKUŞ Hocanın eserinden düzenleyip yayına hazırlayan
Ayhan Talha Bayraktar