Saatin zembereği, bildiğimiz kurmalı saatlerin çalışmasını sağlayan en temel parçadır. Zemberek, saat kurulduğunda sıkışır ve bu sıkışma enerjisi saat boyunca yavaş yavaş çözülerek çalışmasını sağlar. Ancak bu zemberek boşalırsa, saat birden hızla çalışır, tik tak sesleri hızlanır ve sonunda durur. İşte bu fiziksel olay, insan davranışına benzetilerek mecazi anlamda kullanılmıştır.
Yani bu deyimi duyduğumuzda, karşımızdaki kişinin ya aşırı coşkulu konuştuğunu ya da hiç durmadan laf ürettiğini anlamalıyız.
Hangi Durumlarda Kullanılır?
Bu deyim, özellikle şu durumlarda karşımıza çıkar:
- Birisi aşırı heyecanlı bir şekilde konuşmaya başladığında
- Durmaksızın, konudan konuya atlayarak anlatım yapan bir kişiyi betimlerken
- Tartışma sırasında bir tarafın sesini yükselterek kesintisiz konuşması
- Konuşmanın dozunun kaçtığı, karşı tarafı dinlemeye fırsat bırakılmadığı anlarda
- Bazen çok sinirlenmiş bir kişinin sürekli şikâyet etmesi ya da söylenmesi halinde
Örneğin:
“Sabah işe geldik, toplantıda öyle bir başladı ki konuşmaya, zembereği boşalmış saat gibi anlattı da anlattı.”
Bu Deyim Nasıl Ortaya Çıkmış Olabilir?
Zemberekli saatler geçmişte evlerin olmazsa olmaz parçalarındandı. Saatin kurmalı olması, her gün belirli bir düzende kurularak çalıştırılması gerektiği anlamına geliyordu. Saatin zembereği boşaldığında çıkan ses, ani ve hızlıdır. Bu durum, insanın aniden coşup kendini durduramadan konuşması ile benzeştirilmiş olabilir.
Atalarımız, gözlemledikleri olayları ve davranışları doğrudan nesnelere benzeterek dile aktarırken bu tür deyimlerle günlük yaşamın akışını dilimize kazandırmıştır.
Günlük Hayatta Nasıl Kullanabiliriz?
Bu deyim, biraz esprili, bazen hafif eleştirel bir ton taşır. Tamamen olumsuz bir anlamı yoktur ama genellikle konuşmanın dozu kaçtığında kullanılır. Birini "zembereği boşaşmış saat gibi konuşuyor" şeklinde tarif etmek, onun çok konuştuğunu ama belki de söylenenlerin önemli olmadığını da ima edebilir.
Yani sadece fazla konuşmak değil, aynı zamanda konu bütünlüğü olmadan, dağınık bir şekilde, karşısındakini yoran bir anlatımı da tarif eder.
"Zembereği boşalmış saat gibi konuşmak" deyimi, Türkçenin zengin deyimler dünyasında yer alan, halkın gündelik hayattaki gözlemlerinden doğmuş canlı bir ifadedir. Anlatmak istediğimiz kişi çok konuşuyorsa, lafı uzatıyorsa, bu deyim tam yerine oturur. Hem açıklayıcıdır hem de biraz mizah taşır. Konuşma hızına, içeriğe ve anlatım tarzına dair güçlü bir betimleme yapmak isteyen herkes bu deyimi rahatlıkla kullanabilir.
