Yavuz Turhan yazdı
El Fergani ilk türk astronom olarak bilinen ve 9. Yüzyılda yetişmiş en ünlü astronomlardan biridir. Abbâsîler döneminin önde gelen matematikçi ve astronomlarındandır. Tam adı Ebû’l Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Kesîr el-Fergânî’dir. 9. Yüzyıl başlarında doğduğu 861 yılında hayatta olduğu ve kısa bir süre sonra vefat ettiği kabul edilmektedir.
Fergani, ilk bilgilerini ünlü bilginlerin yetiştiği Fergana’da aldı ve astronomi konusundaki bilgilerini de babasından öğrendi. Belli bir seviyeye geldikten sonra da mevcut bilgilerine yeni bilgiler katmak amacıyla; çağının bilim, kültür ve aynı zamanda halifelik merkezi olan Bağdat’a gitti.
Ömrünün yarısına yakınını orada geçiren Ferganî, kısa sürede matematik ve astronomi konularındaki bilgisini Bağdat bilim çevresine kabul ettirdi. Bilimin gelişmesine olan katkılarıyla bilim tarihinde adlarından övgüyle söz edilen Abbasi halifelerinden Me’mun ve el-Mütevekkil dönemlerinin en ünlü bilginleri arasına girdi.
Fergani, astronomi, matematik, coğrafya ve mekanik alanlarında çalışmalar yaptı. Bunların arasında astronomiye daha çok ağırlık verdi. Bilimsel çalışmalarında deneye dayanan inceleme, araştırmalara girişti; gök cisimlerinin hareketleri üzerine çalıştı.
Kur’an-ı Kerim’in ve aklın prensiplerine uymayan Batlamyusçu astronomiyi ilk kez eleştirenler arasında yer aldı. Gök cisimlerinin akıldışı kimi ruhî cisimler değil, onların aklî, katı, homosentetik daireler biçiminde devinimlere sahip olduklarını ispatladı.
Evrenin ve gezegenlerin oylum ve büyüklükleri ile birbirlerine uzaklıklarını araştırdı. Yaptığı hesaplamalar, Kopernik’e kadar Batı astronomisinde değişmez ölçüler olarak kabul edilerek, yüzyıllarca kullanıldı.
9. yüzyılda yetişmiş ve ekliptik meyli ilk kez saptayan büyük astronomi ve matematik bilgini Fergani’yi İslam dünyasından çok Batı dünyasında üne kavuşturan eseri “Cevâmi’u ilmi’n – nücûm” ve “Usûlü’l-harekâti’s-semâviyye” adlı çalışmasıdır. Bu eserin yazma nüshaları Oxford, Paris, Kahire ve Amerika’da Pirinceton Üniversitesi kütüphanelerinde bulunmaktadır.
Batlamyus’un “el-Mecisti” adlı eserinin bir özeti niteliğinde olmakla birlikte, gerek birinci ve ikinci bölümlerinde takvimlerle tarihler hakkında verdiği bilgiler, gerekse Batlamyus’a karşı ortaya koyduğu kimi itirazlar bakımından ayrı bir öneme sahiptir.
Daha önce birçok İslam astronomun kitapları Latince’ye çevrildiği halde hiçbiri Batı astronomları üzerinde “Cevâmi” kadar etkili olmamıştı. Bunun başlıca nedeni, kuşkusuz bu eserin içeriği gibi sistematiği ile söyleminin de kusursuzluğudur.
Fergani’nin bir başka eseri “el-Kâmil fi şan’a-ti’l-usturlâb”dır. Geometri, yıldız hesapları, usturlap ve matematik teorilerinden söz eder. Değişik yazma nüshaları vardır.
El Fergani’nin ölüm tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte, 861 yılında veya birkaç yıl sonra öldüğü tahmin edilmektedir. Ay’daki “Alfraganus” kraterinin ismi El Fergani’ye ithafen verilmiştir.
