İshak Paşa tarafından 891 / 1486 yılında tescil ettirilmiş olan vakfiyede yer alan işletme giderlerine ilişkin mal varlığı -değişik nedenlerle- tarihi süreç içinde elden çıkmış ve buharlaşmış olduğundan İshak Paşa Camii ve Külliyesi, devletçe mazbut vakıflar arasına alınmıştır; sonra da Osmanlı mîmârisinin ilk devirlerinde inşa edilmiş olan “Zaviyeli-Cami” tipindeki İshak Paşa Camii’nin mîmârî yapısında “Ampir- Üslûp” göz önünde bulundurularak geniş bir tadilat yapılmış ve İshak Paşa Camii, “Kanatlı-Cami” tipine çevrilmiştir.
Şöyle ki: Önce giriş kapısının söve kısmında değişiklik yapılmış; üst söve kısmına ve duvar içine bir sağır kemer örülerek kapı alınlığı yükseltilmiş ve bu alınlık üzerine yarım daire şeklinde bir pencere açılmıştır.
Bu pençere sayesinde iç kısımda yeni yapılan ahşap müezzin mahfelinin aydınlatılması sağlanmıştır.
Fenerlikli ana kubbenin örttüğü mekân ile yan cenahlardaki mekânları yek diğerinden ayıran kalın duvarlar, kaldırılmış ve bu duvarların taşıdığı kubbe ağırlığı, yeniden açılan geniş yay-kemerlere bindirilmiştir.
Böylece, fenerlikli ana kubbenin örttüğü mekân ile yan cenahlarda küçük kubbelerin örttüğü iki küçük mekân birleştirilerek bu mabet, kanatlı cami tipine dönüştürülmüş ve de enine geniş bir mekân elde edilmiştir.
Diğer yandan klasik tipte inşa edilmiş olan pencere söveleri kaldırılarak pençere boşlukları, hem yükseltilmiş hem de genişletilerek iç mekânın, daha çok aydınlanması sağlanmıştır.
Mihrap yeni baştan dizayn edilmiş ve İshak Paşa Camii’ne ahşap bir minber ve bir de kürsü ilave edilerek bu camide de hitabet hizmeti, ihdâs olunmuştur.
1960’lı yıllara gelindiğindede İshak Paşa Camii’nin yeni baştan onarılması ile ilgili resterasyon proje ve planları hazırlanarak Vakflar Genel Müdürlüğünce uygulamaya konmuştur.
Vakıflar Genel Müdürlüğü adına resterasyon çalışmalarını yürüten Merhûm Prof. Dr. Ali Sâim Ülgen’in görüşüne göre İnegöl-İshak Paşa Camii, Osmanlı-klasik mîmâri sisteminde “Zaviyeli-Cami” örnekleri arasında yer almaktadır. Prof. Dr. Semâvî Eyice de aynı görüşü, paylaşmaktadır.
Ancak (Osmanlı Mîmârîsinde Fatih Devri, III ve IV) isimli kaynak eserin sahibi Merhum Dr. Ekrem Hakkı Ayverdi ise farklı görüşe sahiptir. Ona göre İnegöl İshak Paşa Camii, “Kanatlı-Cami” tipi örneğidir; “Zaviyeli–Cami” tipine örnek gösterilemez.
Çünkü İnegöl İshak Paşa Camii’nin yan cenah hücrelerinde Kurşunlu / Yıldırım Zaviyeli Camii’nde olduğu gibi ocak ve baca, yoktur.
Ayrıca, yan cenahlara giriş, dışarıdan değil içeriden yapılmıştır. Bizler, merhûm her iki bilgin mimârımıza Allah’tan rahmet diliyor ve ikisinin de görüşlerine saygı duyuyoruz..
RECEP AKAKUŞ Hocanın eserinden düzenleyip yayına hazırlayan
Ayhan Talha Bayraktar
