Bursa Vilayet Salnamesinde İnegöl (1927)

Salih Erol yazdı

Vilayet Salnamesinden İnegöl verilerine geçmeden önce aynı yıl yapılmış olan genel nüfus sayımının İnegöl verilerini paylaşalım. Bilindiği üzere Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk genel - resmî nüfus sayımı 1927’de yapılmıştır. 1927 yılında yapılan bu nüfus sayımında İnegöl merkez nüfusu 11758’dir (6215 kadın ve 5543 erkek olmak üzere). İnegöl köylerinde yaklaşık otuz bin (29301) kişi yaşıyordu. Bütün merkez, nahiyeler ve köylerin hepsinin, toplam 144 yerleşim yerinin, toplam nüfusu 59120’dir. Kilometrekareye sadece yirmi yedi kişi düşüyordu. Şimdiki aşırı nüfus yoğunluğunu düşününce bundan yüzyıl öncesinin İnegöl’ü tenha bir yer sayılır.

1927’de sadece nüfus sayımı yapılmadı. Bu yıl içinde Bursa valiliği resmî bir yıllık hazırladı. “Bursa Vilayet Salnamesi” adındaki bu yıllık, Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinden beri sürdürülen salname geleneğinin bir bakıma sonuncusu sayılabilir. Salnamenin birçok yerinde İnegöl’den bahsedilmektedir: “İnegöl, havası güzel ve latif ve müteraki-i ticarete müstaid (ticari gelişmeye elverişli) bir kasabadır. Bu sebeple ahalisi umumiyetle çalışkan; ticaret, ziraat ve ormancılıkla meşguldür”. Salname, İnegöl’ün coğrafi ve özel konumunu tarif etmekle başlıyor ve ardından tek tek köylerin nüfus bilgilerini veriyor. 

Adı geçen salnamenin İnegöl ile ilgili en önemli bilgilerden birisi şehrin iktisadi durumu ile ilgili kısımdır. 1927’de İnegöl’de ticaret odası vardır. Odaya üye tüccarlar zenginlik seviyelerine göre dört sınıfa ayrılmıştır. Birinci sınıf tüccar sayısı on; ikinci sınıf  on beş; üçüncü sınıf altmış ve geri kalan 285 kişi ise dördüncü sınıf tüccardır. Yüz civarında küçük esnaf ise herhangi bir sınıf içerisinde sayılmamıştır.

1927’de İnegöl’de banka olarak bir tek Ziraat Bankası şubesi vardır.  İthalat ve ihracat ürünleri sıralanmış ve bunu üretilen ürünler izlemiştir. Dışarıdan aldığımız en önemli ürünler: Şeker, kahve, gaz yağı, sabun, demir, benzin, makine yağı, kırtasiye … gibi şeylerdir. Buna karşılık tütün, koza, kereste, ziraat ürünleri, meyve, afyon … gibi ürünler dışarıya ihraç edilmektedir. Mesela, yıllık sekiz yüz bin kiloya kadar tütün yetiştirilmektedir. Altmış yedi bin kilo koza üretilmektedir. Bin kilo kadar afyon üretilip dışarıya satılmaktadır.

İnegöl’de üç tane un fabrikası vardır. Bunlar su ve motor ile çalıştırılırlar. Hoca Köyü’nde Ömer Bey ve şürekâsı (ortakları); yine aynı yerde Hafız Ali’nin fabrikası ve Bursa yolu üzerinde Hayati Efendi’nin un fabrikalarıdır bunlar. Salnamedeki ifadelere bakılırsa: “Alet ve edevatları oldukça mükemmeldir”. İki adet tahin imalathanesi ve iki adet marangozhane (Kemalpaşa Mahallesi’nden İsmail Zühtü ile Orhaniye Mahallesi’nden İlyas Usta) bulunmaktadır. Cuma Mahallesi’nde Kasapzade Emin Efendi ile Yenice’de Ayanzade İnegöl’ün iki tahin imalatçısıdır. 1927 yılı İnegöl’ünün sanayisi bu kadardır. Bu sınırlı sanayi İnegöl’ün o günkü ihtiyaçlarını karşılamaktan uzaktır. İnegöl dağlarında doksan bin hektar ormanlık alan mevcuttur; bu alanın belirli kısımlarında kereste çıkarılmaktadır. Önceki yıllardan gelen maden imtiyazlarına gelince, bunların çoğu iptal edilmiş ve yetki hazineye geçmiştir.

Muallimler Birliği tarafından açılmış olan Gece Mektebi vardır. Elli beş talebesi bulunan bu mektebe hemen her yaştan insanlar okuma – yazma öğrenmek amacıyla gelmektedirler. Aynı mekteplerden birisi kırk talebe ile Tahtaköprü’de; diğeri ise otuz talebe ile Hamzabey’de açılmıştır. 1927 Salnamesi’nde vilayet dahilindeki okul – talebe ve muallim adedini gösteren tablolar mevcuttur. Ancak İnegöl ve Yenişehir’e ait tablolar eksiktir. Bunun sebebi ise bu iki ilçenin daha yeni Ertuğrul’dan (Bilecik’ten) ayrılıp Bursa’ya bağlanmış olmalarıydı.

İnegöl okullarında görev yapan müdürlerin isimleri salnamede yazılmıştır. Bu isimlerden yola çıkarak İnegöl’de 1927’deki okullar hakkında bilgi edinilebilmektedir. Gazipaşa Mektebi müdiri Faik Bey, İsmetpaşa Mektebi Habibullah, Şükrünâilipaşa Mektebi Osman, Kaşıkçızade Mektebi Azmi, Kızmektebi baş muallimi Nefise Hanım, Ana mektebi’nde Bahriye Hanım ve Tahtaköprü Mektebi’nde Rasim Bey yönetici olarak görev yapmıştır. İnegöl’de 1920’lerde ilk mekteplerden başka, orta ya da lise seviyesinde okullar yoktu.

Salnamede İnegöl Belediyesi hakkında bir takım bilgilere yer verilmiştir. Buna göre belediyemiz Hicrî 1280 (1864 yılı) tarihinde kurulmuştur. Bu bilgiyi esas alacak olursak belediyenin şu anki logosunda yer alan tarihi değiştirmemiz icap edecektir. Belediye kuruluşundan itibaren yaklaşık yirmi yıl çarşı üzerinde bir mahalde iken, 1884’te şu anki (1927 yılı kast edilmektedir) binaya taşınmıştır. Eski belediye binasının 2009’dan beri Kent Müzesi olarak işlev gördüğünü ekleyelim. Salnamenin 409. sayfasında İnegöl belediyesi hakkında çok kıymetli bilgiler verilmiştir. Belediyenin Cumhuriyetin ilk dört yılındaki bütçe rakamları verilmiştir. Ardından İnegöl belediye reisi olarak görev yapmış şahısların isim listesi Osmanlı’dan Cumhuriyete (1927’ye kadar) verilmiştir.

Türkiye Cumhuriyeti kuruluşu sırasında İnegöl’ün belediye başkanı Hacı Emin Efendi’dir. Bu zât, 29 Şubat 1924’e kadar görev yapmış ve bu tarihte yerini Pazarcıklı Ahmed Hamdi Bey’e bırakmıştır. A. Hamdi yaklaşık dört yıldır bu görevini sürdürmektedir. Belediye 75 bin lira sarf ederek şehir merkezine demir borularla su getirmiştir. 1926 senesinde fakir fukaraya üç bin beş yüz lira miktarında yardım yapılmıştır. Belediye ayrıca kaldırım ve köprü tamiratlarına çalışmaktadır. Belediyenin en son 1926 yılı bütçesi yetmiş bin liraya yaklaşmıştır (69907 kuruş). İnegöl Belediyesi’nin başkanı, meclis üyeleri ve belediye çalışanlarının isimlerini 1927 salnamesinden öğrenebiliyoruz.

1927 Salnamesinde İnegöl’de görev yapan memurların isim bilgilerine yer verilmiştir. Bu dönemde Bursa’da İl Genel Meclisi’nde İnegöl’ün üç temsilcisinin fotoğrafları da yer almaktadır. O dönemki adıyla Meclis-i Umumi’de yer alan İnegöl azaları Numan, Emin ve Şakir Bey’lerdir. Belirtilen tarihte İnegöl Kaymakamı Mehmet Servet Bey’dir. Kaymakamlık, Adliye, Nüfus ve Mal müdürlüğü çalışanlarının isimleri verilmiştir. İnegöl Askerlik Şubesi’nin yanı sıra İnegöl’de görev yapan diğer askerî personel bilgileri de eklenmiştir.